We wrześniu1840 roku ksiądz proboszcz Jan Kompałła, podczas niedzielnej mszy wygłosił historyczne kazanie, w którym powiedział :

Na Śląsku i w innych prowincjach spotyka się na ambonach i katedrach, przy stołach sędziowskich i przy łóżkach szpitalnych ludzi pochodzących ze stanu chłopskiego, wykształconych i dzielnych, ponieważ rodzice ich troszczyli się o szkoły; pieniędzy nie przepijają, tylko przeznaczają na kształcenie synów w gimnazjach i wyższych szkołach. Odpowiecie - my nie mamy żadnego gimnazjum w pobliżu, a do Poznania czy Trzemeszna jest daleko. Chciejcie jak ja chcę i myślcie jak ja myślę, a w ciągu roku będziemy mieli w Ostrowie gimnazjum. Będziemy mogli wówczas tanim kosztem kształcić swoich synów. Nie wystarczy jednak tylko chcieć, trzeba i coś uczynić. Musicie pomóc mi zbudować gmach gimnazjalny. Ojcowie! Przynieście mi te grosze, które zwykle po nabożeństwie zanosicie do szynków. Chłopi, którzy macie zwierzęta pociągowe, podejmijcie się zwózki kamieni, piasku, drzewa. Wy będziecie przynosić, my będziemy zbierać, budować. A w duchu już widzę gimnazjum, a w jego klasach synów moich parafian z miasta i dwunastu miejscowości. Amen.

Trzy miesiące wcześniej na tron pruski wstąpił Fryderyk Wilhelm IV, który w początkach panowania starał się liberalną polityką zjednać polskie duchowieństwo i szlachtę. 10 września 1840 roku król odznaczył szereg osób z Wielkopolski, w tym ostrowskiego proboszcza. Ksiądz Kompałła cieszył się szacunkiem wszystkich warstw społecznych i grup narodowościowych, jego inicjatywa była zapewne uzgodniona z właścicielami pobliskich majątków: Wojciechem Lipskim (z Lewkowa) i Konstantym Kosseckim (z Kęszyc). Oni też wraz ks. Kompałłą, landratem Peterem von Tieschowitzem i p. Wojakowskim weszli w skład oficjalnego komitetu budowy.

Chociaż król Fryderyk Wilhelm IV zgodził się na założenie gimnazjum w południowej Wielkopolsce w dniu 6 sierpnia 1841 roku, nie przesądził jednak w jakiej miejscowości zakład szkolny miał powstać. Doszło nawet do sporu między dwoma wysokimi urzędnikami pruskimi: minister oświaty Friedrich Eichhorn był za lokalizacją w Ostrowie, prezes prowincji poznańskiej Adolf hrabia Arnim optował za Krotoszynem. Ostatecznie przesądziły wpływy książąt Radziwiłłów spokrewnionych z rodziną panującą, a jednocześnie związanych bardziej z Ostrowem (miastem jeszcze niedawno będącym ich własnością).

Budowę rozpoczęto dopiero w 1844 roku, a uroczyste otwarcie nastąpiło 14 kwietnia 1845 roku. Stało się ono demonstracją polskich oczekiwań i przekonania, że szkoła przyczyni się do zachowania języka i narodowości polskiej. Z początku urzędowymi językami szkoły był zarówno polski, jak i niemiecki. Wydawano dwujęzyczne sprawozdania roczne, język polski obowiązywał zarówno Polaków, jak i Niemców, i był przedmiotem egzaminu maturalnego dla wszystkich narodowości. Z początku grono pedagogiczne stanowili w większości Polacy lub Ślązacy, którzy w ostrowskim środowisku skłaniali się ku polskości jak pierwszy dyrektor zakładu dr Robert Enger.

W chwili oddania do użytku gmach gimnazjum był budowlą jednopiętrową w rzucie wydłużonego prostokąta, 17-osiowy, z pięcioosiowym ryzalitem pośrodku elewacji frontowej, nakryty dwuspadowym dachem. Według Anny Rogalanki budowla ta była kontynuacją (po ratuszu) „stylu florentyńskiego” lub przynajmniej „gustu włoskiego”. Ze względu na preferowane układy regularne, charakterystyczne horyzontalne akcenty gzymsowe i płaską siatkę boniowania opinającą wolumen budynku, przypominającą nieco fasadę ratusza. Klatkę schodową oświetlają trzy wysokie, półkoliście zamknięte okna z efektownymi witrażami zamontowanymi w drugiej połowie lat 80. XIX wieku. Personifikują one odpowiednio: naukę, sztukę i mechanikę. Wykonane zostały przez renomowaną firmę z Wrocławia założoną przez Adolfa Seilera. Ta sama firma wcześniej (w 1870 roku) wykonała w środkowym oknie auli witraż Chrystusa – Zbawiciela Świata (Salvator Mundi). Budowa gimnazjum stanowiła szersze rozwiązanie urbanistyczne, uzupełniały ją sąsiadujące z obu stron domy dla nauczycieli gimnazjum oraz wytyczenie lub poszerzenie ulicy Nowej (dzisiaj Staszica). Po ratuszu był to drugi budynek monumentalny w Ostrowie.

Proces germanizacji szkoły nasilił się wraz z powstaniem Cesarstwa Niemieckiego i polityką kanclerza Otto von Bismarcka. Od 1871 roku nastąpiła stopniowej likwidacja polskiego jako języka wykładowego. Symboliczną zmianę stanowił XXIX program gimnazjum ostrowskiego, który ukazał się na rok szkolny 1873/74 po raz pierwszy wydany jedynie w języku niemieckim. Zmieniono też nazwę zakładu pomijając przymiotnik „katolickie”, co wtedy oznaczało tyle, co polskie. Odtąd do końca zaborów obowiązywała wyłącznie niemiecka nazwa szkoły „Königliche Gymnasium zu Ostrowo”.

Profesorowie polskiej narodowości byli szykanowani, przenoszono ich do gimnazjów na terenach rdzennie niemieckich, wysyłano na wcześniejszą emeryturę.

Młodzież polska organizowała tajne kółka samokształceniowe: najważniejszą organizacją działającą konspiracyjnie w czasach zaborów było Towarzystwo Tomasza Zana. Ostrowscy tetezetowcy byli aktywnymi uczestnikami patriotycznego zrywu w listopadzie 1918 roku, a później w powstaniu wielkopolskim. Po odzyskaniu niepodległości nastąpił szybki proces repolonizacji szkoły. Z momentem wyzwolenia szkoła otrzymała nazwę Państwowe Gimnazjum w Ostrowie, później z dodaniem słowa „Męskie”.

W latach 1926-28 dokonano nadbudowy jednego piętra zmieniając kształt fasady. Wraz z przeprowadzoną wtedy modernizacją wnętrza, w auli wykonano polichromię. Zaprojektował ją Antoni Serbeński - nauczyciel ostrowskiego gimnazjum, wybitny artysta (absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie), uczeń Teodora Axentowicza i Leona Wyczółkowskiego. Polichromię wykonali ostrowscy malarze: Stanisław Kajzer i Michał Pankowiak. Wewnątrz polichromii znajduje się galeria medalionów z podobiznami wybitnych postaci. Antoni Serbeński jest autorem portretów: Bolesława Chrobrego, Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Tadeusza Kościuszki, Szymona Konarskiego, Karola Marcinkowskiego i Karola Libelta; natomiast dr Stefan Szmaj (związany z czasopismem „Zdrój” ekspresjonista) namalował wizerunki: Mikołaja Kopernika, Fryderyka Chopina, Juliusza Słowackiego i Jana Matejki. W czasie okupacji Niemcy polichromię zamalowali; po wojnie wystrój zrekonstruowano, jednak w latach 60. ponownie zamalowano pozostawiając jedynie portrety. W 1970 roku domalowano portret Władysława Broniewskiego, autorstwa ostrowskiego malarza Władysława Zuchowskiego. W 1995 roku (w związku z obchodami 150-lecia szkoły) zrekonstruowano polichromię, która dzisiaj stanowi największą ozdobę wnętrza budynku.

W 1935 roku szkoła otrzymała imię „I Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego”. W latach międzywojennych „Gimnazjum Męskie” było chlubą miasta z gronem wybitnych pedagogów przybyłych głównie z Galicji, a później również absolwentów Uniwersytetu Poznańskiego. W Gimnazjum w latach 1925 – 1939 ukazywał się znakomicie redagowany uczniowski miesięcznik „Promień”, bardzo aktywnie działał amatorski teatr głównie dzięki zaangażowaniu profesora Józefa Jachimka.

Ten znakomity rozwój placówki przerwała II wojna światowa, w której zginęło 236 wychowanków i kilkunastu profesorów szkoły. Zginęli podczas działań wojennych, pomordowani w niemieckich i radzieckich miejscach kaźni: Dachau, Auschwitz, Katyń, Charków. W czasie wojny Niemcy przeznaczyli budynek na koszary dla wojska i policji, magazyn jarzyn, w końcu na szpital wojskowy.

Po wyzwoleniu Ostrowa spod okupacji niemieckiej w dniach 23 – 25 stycznia 1945 roku, już od 10 lutego przyjmowano zapisy do szkoły, a rok szkolny rozpoczęto 22 lutego. Pierwszym dyrektorem odrodzonego zakładu został dr Józef Jachimek. Z początku szkołę wskrzeszono w przedwojennej postaci jako „I Państwowe Gimnazjum i Liceum Męskie w Ostrowie Wielkopolskim”, po 1953 roku utrwaliła się nazwa „I Liceum Ogólnokształcące w Ostrowie Wlkp.”.

W 1970 roku zorganizowano bardzo uroczyste obchody jubileuszu 125-lecia szkoły. Ich trwałym plonem było pomnikowe dzieło Wielkopolska Szkoła Edukacji Narodowej. Studia i wspomnienia z dziejów Gimnazjum Męskiego (obecnie I Liceum Ogólnokształcącego w Ostrowie Wielkopolskim w 125-lecie jego założenia 1845-1970). Wydane przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. Księga była dziełem Kolegium Redakcyjnego w składzie: Władysław Brodzki, Marian Freidberg, Witold Jakóbczyk (przewodniczący), Jan Kosik, Witold Kochański, Henryk Mądrzak, Józef Mertka, Jerzy Pietrzak, Jadwiga Poradzewska-Pietrzak, Edward Serwański, Kazimierz Szymański, Andrzej Wojtkowski.

Wysoce kontrowersyjnym akcentem tych obchodów było narzucenie szkole przez władze komunistyczne patrona w osobie gen. Aleksandra Zawadzkiego (sekretarza PZPR, przewodniczącego Rady Państwa), wbrew opinii absolwentów, uczniów i rady pedagogicznej, która nawet podjęła uchwałę w sprawie nadania imienia Towarzystwa Tomasza Zana. Wniosek nie zyskał akceptacji władz partyjnych i oświatowych. Z okazji ustanowienia patrona 2 września 1970 roku odbyła się w szkole centralna inauguracja roku szkolnego z transmitowanym w Polskim Radiu przemówieniem ministra oświaty i szkolnictwa wyższego. Narzucony patron nigdy nie budził entuzjazmu. W atmosferze zmieniającej się sytuacji politycznej, 16 listopada 1988 roku rada pedagogiczna szkoły podjęła uchwałę o konieczności zmiany patrona. Prof. Jerzy Pietrzak przygotował tekst spcjalnej rezolucji odczytanej podczas wiecu wyborczego w dniu 20 maja 1989 roku. W efekcie 5 sierpnia 1989 roku Kuratorium Oświaty w Kaliszu uchyliło z dniem 31 sierpnia 1989 roku decyzje o nadaniu szkole imienia A. Zawadzkiego.

Na początku lat 90. rozpatrywano kilka kandydatur, jednak ostatecznie patronami zostały dwie najważniejsze osoby, dzięki którym szkoła powstała: ks. Jan Kompałła i Wojciech Lipski. Formalnie placówka z nowymi patronami rozpoczęła pracę 1 września 1995 roku.

W swoich ponad 170-letnich dziejach szkoła wykształciła wielu wybitnych absolwentów, którzy wnieśli trwały wkład w rozwój nauki, życia gospodarczego i społecznego w różnych okresach historii. Oto nazwiska niektórych spośród nich, zasługujących na szczególną uwagę:

Absolwenci z lat 1845 -1873:

1. Dr Antoni Mierzyński (1829 – 1907), profesor Szkoły Głównej i Uniwersytetu warszawskiego, znawca literatury greckiej i mitologii litewskiej;
2. Stefan Pawlicki (1839 – 1916), profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, wybitny filozof;
3. Teofil Krasnosielski (1841 – kon. XIX w.), pierwszy polski indolog;
4. Berthold Kempinski (1843 – 1910), przedsiębiorca, u schyłku XIX w. założył największy w Berlinie dom restauracyjny, jego następcy stworzyli sieć szeroko znanych w świecie luksusowych hoteli Kempinski;
5. Edward hr. Raczyński (1847 – 1926), twórca galerii rogalińskiej;
6. ks. dr Antoni Kantecki (1847 – 1893), redaktor „Kuriera Poznańskiego”, zasłużony dla obrony polskości i kościoła katolickiego w czasach kulturkampfu.

Absolwenci z lat 1874 – 1918:

1. dr Jan Leciejewski (1854 – 1929), docent uniwersytetów w Sofii, Wiedniu i Lwowie, slawista i etnograf;
2. dr Maksymilian Kantecki (1857 – 1899), historyk i publicysta, redaktor naczelny „Kuriera Poznańskiego”;
3. Wojciech Lipski (1860 – 1930)) organizator władz powstańczych 1918/19, pierwszy ostrowski starosta w odrodzonej Polsce;
4. Józef Jackowski (1863 – 1914), podróżnik, polski inżynier górnictwa i geolog;
5. Andrzej Mielęcki (1864 – 1920), doktor medycyny, śląski działacz społeczny i narodowy, zamordowany przez bojówki niemieckie, jego śmierć przyczyniła się do przyspieszenia wybuchu II powstania śląskiego;
6. Aron Heppner (1865 – 1938), rabin, judaista i historyk, m.in. autor prac poświęconych dziejom Żydów wielkopolskich;
7. Arthur Rhode (1868 – 1967), duchowny ewangelicki, historyk kościoła, działacz społeczny, pamiętnikarz;
8. Otto Landsberg (1869 – 1957), liberalny polityk niemiecki, minister sprawiedliwości Republiki Weimarskiej, negocjator traktatu wersalskiego;
9. Edmund Dalbor (1869 – 1926 ), kardynał, pierwszy prymas odrodzonej Polski;
10. Aron Freimann (1871 – 1948), profesor, historyk, bibliotekoznawca, autor studium historycznego poświęconego ostrowskim Żydom;
11. Wojciech Sikora (1874 – 1939), działacz społeczny, polityk ruchu ludowego, poseł dwóch kadencji w II RP, zamordowany przez Niemców w Winiarach;
12. Stanisław Taczak (1874 – 1960), generał, inżynier górnictwa, pierwszy dowódca w powstaniu wielkopolskim;
13. Stefan Rowiński (1875 – 1943), księgarz, wydawca „Gazety Ostrowskiej” w l. 1903-1930, działacz polityczny, delegat rządu londyńskiego na Wielkopolskę;
14. Stanisław Kryzan (1877 – 1969), wybitny psychiatra, wieloletni dyrektor szpitala psychiatrycznego w Kocborowie;
15. Stanisław Śniatała (1878 – 1947), ksiądz, szambelan papieski, dziekan koźmiński, proboszcz dobrzycki w latach 1906-1947;
16. Bogdan Szembek (1880 – 1956), współorganizator powstania wielkopolskiego w powiatach ostrowskim i krotoszyńskim, fundator zespołu klasztornego oo. Pasjonistów w Sadowiu, działacz społeczny i narodowościowy;
17. Feliks Kasprzak (1883 – 1972), dziennikarz, W latach 1914–1919 redaktor naczelny Dziennika Berlińskiego, działacz plebiscytowy, starosta kępiński, krotoszyński, gnieźnieński;
18. Władysław Wawrzyniak (1890 – 1940), major, jeden z przywódców polskiego przewrotu w Ostrowie w listopadzie 1918 roku, dowódca utworzonego wtedy I Pułku Piechoty Polskiej, zamordowany w Katyniu;
19. Andrzej Wojtkowski (1891 – 1975), profesor, historyk, bibliograf, autor licznych prac z dziejów Wielkopolski i stosunków polsko-niemieckich;
20. Stanisław Grzęda (1892 – 1939), duchowny katolicki, działacz patriotyczny, inicjator założenia Ostrovii - pierwszego polskiego klubu piłkarskiego w Poznańskiem;
21. Kazimierz Glabisz (1893 – 1981), generał, prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego, działacz polonijny;

Lata 1919 -1939:

1. Józef Goetz (1903 – 1951), botanik, leśnik, wykładowca Uniwersytetu Poznańskiego;
2. dr Józef Warszawski (1903 – 1997), jezuita, w czasie powstania warszawskiego kapelan Zgrupowania "Radosław", profesor rzymskiego Gregorianum, autor studiów literackich, tekstów kaznodziejskich, wieloletni kierownik polskiej sekcji radia watykańskiego;
3. Józef Mertka (1903 – 1987), wybitny społecznik Ostrowa Wielkopolskiego i Słupska, obrany mężem zaufania wychowanków Gimnazjum w czasach PRL;
4. Marian Finke (1906 – 1986), profesor, duchowny katolicki, teolog, uznany teoretyk i praktyk katechezy, w l. 1957-1986 redaktor naczelny czasopisma „Katecheta”;
5. Henryk Giełdzik (1906 – 1981), inżynier, pionier okrętownictwa w Polsce, współprojektant pierwszego polskiego statku pełnomorskiego SS Olza, główny projektant „Sołdka”;
6. Wojciech Bąk (1907 – 1961), poeta i prozaik, prześladowany w latach stalinowskich;
7. Edmund Urbański (1909 – 1996), antropolog, wykładowca na wielu uczelniach w Ameryce Łacińskiej i USA, autor kilkunastu książek poświęconych tematyce hispanologicznej, popularyzator polskich dokonań na półkuli zachodniej;
8. Wiktor Leja (1910 – 1981), od lat międzywojennych rzeczoznawca lotniczy, wieloletni prezes Zarządu Głównego Ligi Lotniczej oraz członek Zarządu Głównego Aeroklubu PRL;
9. Witold Kochański (1911 – 1992), filolog polski, pedagog, badacz kultury Serbołużyczan;
10. Jan Kamiński (1912 – 1944) major, szef sztabu Komendy Okręgu AK na Poznańskie, rozstrzelany w obozie w Żabikowie;
11. Edward Serwański (1912 – 2000), profesor zwyczajny UAM, w czasie okupacji niemieckiej Pełnomocnik Biura Zachodniego Delegatury Rządu RP na Wielkopolskę, autor licznych prac poświęconych zagadnieniom polsko-niemieckim (w tym konspiracji podczas II wojny światowej);
12. Mirosław Ferić (1915 – 1942), lotnik Dywizjonu 303, jeden z polskich asów lotnictwa myśliwskiego, autor kroniki, która zainspirowała Arkadego Fiedlera do napisania słynnego Dywizjonu 303;
13. Józef Szczublewski (1919 – 2013), profesor, teatrolog, autor licznych prac biograficznych poświęconych Osterwie, Modrzejewskiej, Sienkiewiczowi, w latach 1964-1981 dyrektor Muzeum Teatralnego w Warszawie;
14. Marian Kołodziej (1921 – 2009), plastyk, scenograf teatralny i filmowy, autor wstrząsającego cyklu prac „Klisze pamięci – labirynty” odwołującego się do osobistych przeżyć w KL Auschwitz-Birkenau (był jednym z pierwszych więźniów obozu), eksponowanego we franciszkańskim Centrum św. Maksymiliana w Harmężach koło Oświęcimia;
15. Jerzy Kujawski (1921 – 1998), malarz osiadły po wojnie w Paryżu, związany z kręgiem surrealistów;

Po 1945 roku

1. Kazimierz Radowicz (ur. 1931) prozaik, scenarzysta, autor kilkudziesięciu słuchowisk, wydawca, wieloletni redaktor później szef Działu Artystycznego Polskiego Radia w Gdańsku, autor scenariuszy do filmów Republika Ostrowska i Republika Nadziei;
2. Kazimierz Działocha (ur. 1932), profesor prawa, senator III kadencji i poseł na Sejm III kadencji, sędzia Trybunału Konstytucyjnego;
3. Krzysztof Komeda-Trzciński (1931 – 1969) , kompozytor i pianista jazzowy, autor ilustracji muzycznych do 65 filmów m.in. „Niewinni czarodzieje”, „Matnia”, „Dziecko Rosemary”;
4. Jerzy Pietrzak (ur. 1942), historyk, profesor zwyczajny Uniwersytetu Wrocławskiego, autor licznych prac dotyczących polskiego parlamentaryzmu, i ustroju politycznego, historii Kościoła i Wielkopolski, inicjator tworzenia Komitetów Obywatelskich w południowej Wielkopolsce, senator I kadencji;
5. Roman Bąk (ur. 1958 w Ostrowie Wielkopolskim), poeta, tłumacz, redaktor, wydawca, twórca autorskiej pracowni wydawniczej – Biblioteka Telgte;
6. Piotr Śliwiński (ur. 1962), profesor zwyczajny UAM, krytyk i teoretyk literatury, autorwielu artykułów i książek krytycznoliterackich, w latach 2006 – 2013 przewodniczący Kapituły nagrody literackiej Gdynia, laureat wielu nagród za wybitne osiągnięcia w dziedzinie krytyki literackiej, eseistyki i historii literatury.